Dolaylı Utanma

Utanma Nedir?

Dolaylı utanma “empatik utanma” olarak da adlandırılmaktadır.

Dolaylı utanma, bireyin başka bir birey için yaşadığı utanç anlamına gelmektedir. Örneğin; sosyal yaşamda, medya kuruluşlarında (TV programları vb.) ve sanal ortamda (sosyal medya vb.) bir kimsenin utanç verici bir duruma düştüğüne şahit olmak, izleyen kişide utanmaya benzer rahatsızlık verici bir duygu oluşabilmektedir.

Utanma duygusu, sosyal ilişkiler üzerinde rahatsızlık hissi uyandırabilmekte ve yıkıcı etkinin oluşmasına sebep olabilmektedir. Utanma kavramı Darwin (1872) tarafından “insandaki güçlü bir saklanma güdüsünün yansıması” olarak ifade edilmiştir.

Utanmaya yol açan durumlar, aktörden kaynaklanan utanma durumu ve izleyiciden kaynaklanan utanma durumu olarak değerlendirilmektedir. Dolaylı utanma, sadece utanan bireyle benzer duyguları paylaşmakla sınırlı değildir. Aktörün utanma hissetmediği durum ve olaylarda bireyler, aktörü izler kendilerinin o durumda nasıl hissedeceklerini düşünür, onların bakış açısını alır ve dolaylı utanma yaşayabilir.

Dolaylı Empati Hakkında Bir Görüş

Sinoplu filozof Diyojen, insanların filozoflara değil de dilencilere sadaka vermesini günün birinde kendilerinin de bu duruma düşecekleri korkusundan dolayı yaptıklarını söyler. Korku üzerinden dolaylı bir empati kurarlar ve kader karşısında korunmak isterler.

Mükemmeliyetçilik Nedir?

Mükemmeliyetçilik, bireyin kendisi veya başkaları için yarattığı ulaşılması güç olan standartlara ulaşma çabasıdır. Yani birey hem kendisi hem başkaları için bu standartlara ulaşması için çaba gösterir.

İçsel mükemmeliyetçi bireyler kendileri hakkında gerçekçi olmayan standartlar belirleyip, kendi hatalarına odaklanan kişilerdir. Dışsal mükemmeliyetçi bireyler ise, diğer insanlara yönelik standartlar belirlemekte ve bu yönde beklentilere girmektedirler. Bir makalede meslek grupları içerisinde içsel ve dışsal mükemmeliyetçiliğin özelliklerini öğretmenlik mesleğinde özellikle görüldüğü açıklanmıştır. Çünkü öğretmenler öğrencilerinin başarıları veya başarısızlıklarında pay sahibidir. Bu durum öğrencinin motivasyonunda doğrudan, öğretmenlerin performanslarında ise dolaylı olarak bir etkiye sahiptir. Bu durumda mükemmeliyetçi öğretmenlerin hem kendileri hem öğrencileri üzerinde etkisi olması muhtemeldir.

Dolaylı Utanma, Mükemmeliyetçilik ve Olumsuz Değerlendirilme

Bireyler sosyal ortamlarda performanslarının değerlendirildiği farklı durum ve olaylarla karşılaşırlar. İş yaşamında bireyler rol ve sorumlulukları üzerinden çok sık değerlendirildikleri ve olumsuz değerlendirilme kaygısı yaratabildiği ve bu kaygıyla sıkça karşılaşan bireyler diğer bireylerin beklentilerini karşılamak amacıyla mükemmeliyetçi tutumlar geliştirdikleri makalelerde yazmaktadır. Mükemmeliyetçi tutuma sahip bireyler yalnızca kendileri için değil diğer bireyler için de yüksek standartlar belirler, onların da bu standartlara ulaşmaları için çaba göstermektedirler. Bu durum, bireylerin diğer insanların davranışlarının sorumluluğunu üstlenmesine, onların duygularını paylaşmalarına ve içselleştirmelerine neden olabilmektedir. Herhangi bir eylemleri sonucunda yaşanan utanma olayı ile bu kişiler de dolaylı utanma duygusu yaşayabilirler.

Olumsuz değerlendirme korkusuna sahip olma ve utanç öznesinden hoşlanma durumlarının, izleyicilerde öznenin adına utanma tepkisini pekiştirdiği gözlemlenmiştir.

Sosyal ortamlara ilişkin yüksek kaygı düzeyi bulunan bireylerin mükemmeliyetçi tutumlar geliştirebileceği, mükemmeliyetçi bireylerin özellikle sorumluluk duygusu ve empati düzeyinin yüksek olduğu yurt içinde çeşitli araştırmalarda gözlemlenen öğretmenlerin, diğer insanların davranışlarının sorumluluğunu üstlenerek onların duygularını paylaşmalarına neden olabileceği düşünülmektedir.

Özelikle gençlik çağındaki bireylerin, diğerlerinin yaşadığı utanç verici durumlardan etkilendiği bilinmektedir.

Araştırma

• Genç ve orta yetişkin öğretmenlerin olumsuz değerlendirilme korkusunun dolaylı utanma düzeyini yordadığı bulunmuştur.

• Yetersizlik, başarısızlık düşünceleri olan, kaygılı, başkalarının değerlendirmelerini ve sosyal normları önemseyen, sosyal ortamlarda yüksek düzeyde kaygı yaşayan bireylerin, başkalarının utanç duruma düşmesinden korktuğu yani dolaylı utanmaya daha yatkın olabileceği tespit edilmiştir.

• Mükemmeliyetçi özellikler gösteren bireyler aşırı yüksek standartlara sahip olması nedeniyle memnuniyetsizlik ve utanç yaşamaya eğilimlidir. Yapılan bir çalışmada kronik erteleme ve mükemmeliyetçilik arasında utancın aracı bir rolü olduğu bulunmuştur. Dolaylı utanma yaşayan bireyin utanma duygusunu içselleştirdiği ve yerine utandığı birey gibi utanılacak duruma düşmemek amacıyla mükemmeliyetçi özellikler gösterdiği düşünülmektedir.

• Orta yetişkin öğretmenlerin başkasının utanç verici duruma düşmesinde yaşadığı dolaylı utanma genç yetişkin öğretmenlere oranla daha yüksek bulunmuştur.

• Çocuk sahibi olan öğretmenlerin dolaylı utanma düzeyi çocuk sahibi olmayan öğretmenlerin dolaylı utanma düzeyine göre daha yüksek bulunmuştur.

• “İyi” çocuk yetiştirme düşüncesi ve ebeveynlerin çocuklarını kendilerinin bir aynası olarak kabul ettikleri ve çocuklarının eylemlerini kendilerinin içselleştirdikleri düşünüldüğünde, çocukları utanç verici bir durum ve olaya düştüğünde onların adına utanması daha sık görülmesi mümkün görünmektedir.

• Öğretmenlerin, dolaylı utanma düzeylerinin mükemmeliyetçilik özelliklerinden etkilendiği ve olumsuz değerlendirilme korkusunun ise dolaylı utanma düzeyini yordadığı bulunmuştur.

Kişiler utanç nesnesi konumundaki birey ile bağına göre başkaları adına utanma durumunda artış göstermektedir. Özellikle ebeveynlerde ve yakın arkadaşlık ilişkilerinde sık rastlanılmaktadır.